नेपाल ज्योतिष परिषद्को परिचय: एक विस्तृत विश्लेषणात्मक प्रतिवेदन
१. परिचय र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
परिषद्को परिचय र कानूनी आधार
नेपाल ज्योतिष परिषद्, जसलाई अङ्ग्रेजीमा ‘Astro-Council, Nepal’ पनि भनिन्छ, ज्योतिष विज्ञानको प्रवर्द्धन र विकासका लागि समर्पित एक गैर-नाफामुखी सामाजिक संस्था हो । यो संस्था नेपालमा ज्योतिष, वास्तु र कर्मकाण्ड जस्ता वैदिक सनातन धर्मसँग सम्बन्धित विषयहरूको अभ्यास गर्ने र त्यसलाई एउटा मर्यादित पेशाका रूपमा स्थापित गर्न चाहने ज्योतिषीहरूका लागि एक केन्द्रीय संस्थाको रूपमा कार्यरत छ । यसको कानुनी आधार सुदृढ र आधिकारिक छ, जसले गर्दा यो कुनै अनौपचारिक वा तदर्थ समूहभन्दा भिन्न र राष्ट्रिय सामाजिक-पेशागत परिदृश्यमा एक वैध तथा मान्यता प्राप्त निकायको रूपमा रहेको छ।
यो परिषद् औपचारिक रूपमा वि.सं. २०५५ साल पौष २४ गते जिल्ला प्रशासन कार्यालय, काठमाडौँमा दर्ता भएको हो । यसको सञ्चालन एक औपचारिक विधान अर्थात् ‘नेपाल ज्योतिष परिषद् विधान २०५५’ द्वारा निर्देशित हुन्छ, जुन समयको आवश्यकता अनुसार संशोधन पनि गरिएको छ । यस किसिमको औपचारिक कानुनी र संवैधानिक संरचनाले नेपालमा ज्योतिषको क्षेत्रलाई व्यावसायिक बनाउने परिषद्को रणनीतिक उद्देश्यलाई स्पष्ट पार्छ। यसले ज्योतिषलाई अनौपचारिक अभ्यासको दायराबाट बाहिर निकाली एक व्यवस्थित, जवाफदेही र विश्वसनीय ढाँचामा ल्याउने लक्ष्य राखेको देखिन्छ, जुन नेपाल जस्ता विकासोन्मुख राष्ट्रका परम्परागत पेशागत क्षेत्रहरूको आधुनिकीकरणको एक बृहत् प्रवृत्तिसँग मेल खान्छ।
दार्शनिक तथा सैद्धान्तिक अवस्थिति
नेपाल ज्योतिष परिषद्को दार्शनिक अडान यसको पहिचानको केन्द्रीय पक्ष हो र मूलधारमा यसको स्वीकार्यता बढाउने प्रयासको महत्वपूर्ण हिस्सा हो। यसले ज्योतिषलाई दृढ पूर्वनिर्धारित भाग्य वा जादुको रूपमा परिभाषित गर्नुको सट्टा एक विज्ञानको रूपमा स्पष्ट रूपमा व्याख्या गरेको छ । यसको दर्शनको मूल आधार ज्योतिषलाई ‘चक्रहरूको अध्ययन’ र आकाशीय पिण्डहरूको सापेक्षिक रूपमा मानवको अवस्थितिको अध्ययन मान्नु हो।
यसले दृढतापूर्वक जोड दिन्छ कि ग्रहहरूको चालले जीवनमा आउने अवसरहरू, चुनौतीहरू र ढिलाइहरूको बारेमा अन्तर्दृष्टि प्रदान गरे पनि, मानिससँग स्वतन्त्र इच्छा हुन्छ र उसको ‘कर्म’ नै उसको भाग्यको अन्तिम निर्धारक हो । यस दार्शनिक ढाँचाले परिषद्लाई ‘जादुगर’ वा ‘भाग्य बताउने’ व्यक्तिको छविबाट टाढा राख्ने रणनीतिको रूपमा काम गर्छ। ज्योतिषलाई ‘विज्ञान’ र ‘चक्रहरूको अध्ययन’ जस्ता आधुनिक शब्दावलीको प्रयोग गरी यसले एक शिक्षित र विवेकशील दर्शकहरूलाई आकर्षित गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ । यसले ज्योतिषीको भूमिकालाई केवल पूर्वनिर्धारित भविष्य बताउनेबाट बढाएर ज्ञान र व्यक्तिगत प्रयासको माध्यमबाट जीवनका चुनौतीहरू पार गर्न मद्दत गर्ने एक सल्लाहकारको रूपमा स्थापित गरेको छ । यसबाहेक, ‘स्वघोषित’ ज्योतिषीहरूको सार्वजनिक आलोचना जससँग ‘तपस्या’ र ‘लगन’ को कमी छ , ले यस संस्थाको व्यावसायिकता र विश्वसनीयतामा जोड दिएको छ।
३. उद्देश्य, कार्यक्रम र सेवाहरू
मुख्य उद्देश्यहरू
नेपाल ज्योतिष परिषद्को मुख्य उद्देश्य ज्योतिषशास्त्र र वास्तुशास्त्र जस्ता सम्बन्धित विषयहरूको ‘विज्ञान’ लाई अगाडि बढाउनु हो । यसमा पेशागत मापदण्ड कायम गर्नु, ज्योतिषीहरूलाई एक साझा मञ्च प्रदान गर्नु र योग्यता नभएका व्यक्तिहरूसँग जोडिएको नकारात्मक छविलाई हटाउनु पनि समावेश छ । यसको कार्य वैदिक सनातन धर्मको संरक्षण र प्रवर्द्धनसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ ।
प्रमुख कार्यक्रम र गतिविधिहरू
परिषद् वार्षिक कार्यक्रमहरू र विशेष गतिविधिहरूमा सक्रिय रहेको छ। यसले आफ्नो स्थापना दिवस पौष २४ गते मनाउँछ र २४औँ वार्षिकोत्सव समारोह जस्ता कार्यक्रम आयोजना गरेको छ, जसले यसको दीर्घायु र निरन्तरता देखाउँछ ।
यसले आफ्ना सदस्यहरूलाई एकताबद्ध गर्न ठूला-ठूला कार्यक्रमहरू पनि आयोजना गर्छ। मुगुको रारामा आयोजित ‘राष्ट्रिय ज्योतिष सम्मेलन’ यसको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो । यो सम्मेलन, जसलाई विश्व ज्योतिष महासंघ र दक्षिण एशियाली ज्योतिष महासंघ जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँगको सहकार्यमा आयोजना गरिएको थियो , ज्योतिषी, वास्तुविद् र तन्त्रका विषयमा छलफल गर्ने एक शैक्षिक मञ्चको रूपमा सेवा गर्यो।
यसको शैक्षिक विकासको प्रयास कोशी प्रदेश समितिले पिण्डेश्वर विद्यापीठसँग गरेको प्रारम्भिक सहकार्यबाट स्पष्ट हुन्छ। यो साझेदारी ज्योतिष, वास्तु र कर्मकाण्डको व्यावसायिक प्रशिक्षणलाई मानकीकरण गर्ने लक्ष्यका साथ आवश्यक तालिम सामग्रीहरू र व्यवस्थित कार्यक्रमहरू विकास गर्ने उद्देश्यले गरिएको हो ।
प्रदत्त सेवाहरूको विश्लेषण
नेपाल ज्योतिष परिषद् र यसका सदस्यहरूले प्रदान गर्ने सेवाहरू परम्परागत र आधुनिक दुवैको मिश्रण हो। यी सेवाहरू अनलाइन र प्रत्यक्ष परामर्श दुवै माध्यमबाट उपलब्ध छन् । सेवाहरूमा कुण्डली र अङ्कशास्त्रको विश्लेषण , वास्तुशास्त्र परामर्श , ग्रहहरूको दोष निवारणका लागि उपचारात्मक उपायहरू , र कर्मकाण्ड लगायत धार्मिक तथा आध्यात्मिक अनुष्ठानहरूमा मार्गदर्शन समावेश छन्।
परिषद् एक गैर-नाफामुखी सामाजिक संस्था भए पनि , यसका सदस्य संस्थाहरू (‘नेपाल ज्योतिषी’, ‘ज्योतिष नेपाल’) ले विभिन्न सशुल्क सेवाहरू प्रदान गर्छन् । यसले परिषद् र यसका सदस्यहरूबीचको एक सहजीवी सम्बन्धलाई दर्शाउँछ। परिषद्ले आफ्ना सदस्यहरूलाई विश्वसनीयता र एक सञ्जाल प्रदान गर्छ, जबकि सदस्यहरूले आफ्नो व्यावसायिक अभ्यासको माध्यमबाट पेशा र बृहत् समुदायलाई निरन्तरता दिन्छन्। परिषद्को मानकीकरण र वैधानिकताको प्रयास प्रत्यक्ष रूपमा आफ्ना सदस्यहरूको आर्थिक व्यवहार्यतासँग जोडिएको छ।
४. नेपाली समाजमा परिषद्को भूमिका र प्रभाव
वैदिक सनातन धर्म र परम्परासँगको सम्बन्ध
नेपाल ज्योतिष परिषद्ले नेपालमा वैदिक सनातन धर्मका मूल सिद्धान्तहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसको वास्तुशास्त्र, कुण्डली मिलान र धार्मिक अनुष्ठान सम्बन्धी कामले यी परम्परागत अभ्यासहरूप्रति यसको प्रतिबद्धता देखाउँछ । यो विश्व ज्योतिष महासंघ र दक्षिण एशियाली महासंघ जस्ता संस्थाहरूसँग पनि जोडिएको छ, जसले यसलाई समान धार्मिक र दार्शनिक आधार भएका विश्वव्यापी ज्योतिषीहरूको समुदायमा स्थापित गर्दछ।
व्यावसायिकता र वैधताको प्रयास
परिषद्को प्रमुख सामाजिक भूमिका नेपालमा ज्योतिषलाई व्यावसायिक बनाउनु हो। यसको विधान एक आधिकारिक दस्तावेज हो जसले आफ्ना सदस्यहरूका लागि कानुनी र नैतिक ढाँचा तय गर्दछ । यसका सार्वजनिक घोषणाहरूले ज्योतिषलाई गम्भीर अनुशासनको रूपमा जोड दिन्छ, जसका लागि गहिरो ज्ञान र समर्पण आवश्यक हुन्छ र यो ‘स्वघोषित’ व्यक्तिको सतही खोजी होइन ।
वैधताको यो प्रयास भौतिक उपस्थिति (नयाँ भवनको आवश्यकता उल्लेख गरिएको छ) र शैक्षिक संस्थाहरूसँगको सहकार्य बाट पनि देखिन्छ। यी सबै संस्थागत पूँजी र सार्वजनिक विश्वास निर्माण गर्ने प्रयास हुन्।
चुनौतीहरू
परिषद्ले व्यावसायिकताको लागि सक्रिय रूपमा काम गरिरहे पनि, यसको मार्ग चुनौतीमुक्त छैन।
निष्कर्ष र भावी मार्गचित्र
मुख्य निष्कर्षहरूको सारांश
नेपाल ज्योतिष परिषद् एक सुस्थापित, कानुनी रूपमा दर्ता भएको र व्यावसायिक रूपमा उन्मुख गैर-नाफामुखी सामाजिक संस्था हो।